Zaktualizowano artykuł 2 października 2024
Czym jest Egipska Księga Umarłych?
Egipska Księga Umarłych to zbiór zaklęć mających na celu wspomóc duszę zmarłego w jej podróży po śmierci. Chociaż znana jest pod tym tytułem, to w rzeczywistości została tak nazwana przez zachodnich uczonych. Jej oryginalny tytuł mógłby brzmieć „Księga Wychodzenia za Dniem” lub „Zaklęcia Wychodzenia za Dniem”.
Zaklęcia te dostarczały dokładnych instrukcji dotyczących tego, czego można się spodziewać po śmierci oraz jakiej wiedzy potrzebować będziemy, aby dostać się do egipskiego raju.
Mimo że Księga Umarłych bywa nazywana „Biblią Starożytnego Egiptu”, nie jest ona dokładnym odpowiednikiem Biblii. Oba teksty mają to do siebie, że są kompilacjami starożytnych tekstów napisanych w różnych okresach, które zostały później zebrane w jednym tomie. Jednakże, w przeciwieństwie do Biblii, Księga Umarłych nie była ustandaryzowana. Każda jej kopia była indywidualnie dostosowywana do osoby, która ją zamawiała, działając jako swego rodzaju przewodnik mający pomóc w życiu pozagrobowym.
Egiptolog, Geraldine Pinch, wyjaśnia
Termin „Egipska Księga Umarłych” został wprowadzony w XIX wieku dla określenia zbioru tekstów, które starożytni Egipcjanie nazywali „Zaklęciami Wychodzenia za Dniem”. Po pierwszych tłumaczeniach tego dzieła przez egiptologów, Księga Umarłych zaczęła być postrzegana w kulturze masowej jako odpowiednik Biblii dla Starożytnych Egipcjan. Jednak takie porównanie jest nie do końca trafne. Egipska Księga Umarłych nie była głównym świętym tekstem w religii egipskiej. Stanowiła raczej jeden z wielu poradników, które miały pomóc duszom zmarłych elit w osiągnięciu i zachowaniu życia pozagrobowego.
Życie po śmierci
Starożytni wierzyli, że życie po śmierci jest kontynuacją egzystencji na ziemi. Po śmierci dusza miała stawić czoła różnym wyzwaniom i zostać osądzona w Sali Prawdy. Jeśli została uznana za godną, czekał na nią raj, będący idealnym odzwierciedleniem życia na ziemi. Po uzyskaniu usprawiedliwienia w Sali Prawdy, dusza przemierzała Jezioro Liliowe, by w końcu osiąść na Polu Trzcin. Tam odnajdywała wszystko, co straciła w życiu, i mogła cieszyć się tym na wieki. Aby jednak dotrzeć do tego upragnionego miejsca, dusza musiała znać drogę, wiedzieć, jak zwracać się do poszczególnych bóstw, co mówić w kluczowych momentach oraz jak odnaleźć się w zaświatach. Dlatego specjalny „podręcznik” do życia po śmierci był nieocenioną pomocą.
Historia Egipskiej Księgi Umarłych
Egipska Księga Umarłych ma swoje korzenie w koncepcjach przedstawionych na malowidłach nagrobnych oraz inskrypcjach z okresu III dynastii Egiptu (ok. 2670 – 2613 p.n.e.). Do czasów XII dynastii (1991 – 1802 p.n.e.) te zaklęcia, wzbogacone o ilustracje, były zapisywane na papirusach i umieszczane w grobowcach dla zmarłych.
Jak podkreśla historyczka Margaret Bunson, głównym celem tych zaklęć było dostarczenie zmarłym wskazówek, jak pokonać trudności życia po śmierci. Miały one pomóc duszy w przybieraniu postaci różnych mitycznych stworzeń oraz dostarczyć hasła umożliwiające dostęp do różnych etapów zaświatów.
Księga Umarłych dostarczała również informacji o tym, czego dusza może się spodziewać na każdym kroku swojej podróży. Posiadanie takiego przewodnika w grobowcu można by porównać do sytuacji, gdyby dzisiejszy uczeń miał dostęp do odpowiedzi na wszystkie pytania z egzaminów w całej szkole.
Przed rokiem 1600 p.n.e. zaklęcia zostały uporządkowane w rozdziały. W okresie Nowego Państwa (ok. 1570 – ok. 1069 p.n.e.) Księga Umarłych stała się niezwykle popularna. Skrybowie, specjaliści od zaklęć, byli zatrudniani do tworzenia spersonalizowanych ksiąg dla konkretnych osób lub rodzin. Jak zauważa Bunson, zaklęcia te nie były częścią codziennych rytuałów, ale miały służyć zmarłym w ich życiu po śmierci.
Jeśli ktoś obawiał się zbliżającej się śmierci, mógł zwrócić się do skryby z prośbą o spisanie dla niego Księgi Umarłych. Skryba musiał wtedy dowiedzieć się o życiu tej osoby, aby dostosować zaklęcia do jej indywidualnej podróży pozaświatowej.
Księga Umarłych – luksus dla wybranych
Przed nadejściem okresu Nowego Królestwa, Egipska Księga Umarłych była przywilejem rodziny królewskiej oraz wyższych warstw społecznych. Jednak rosnąca popularność kultu Ozyrysa w czasach Nowego Królestwa sprawiła, że wielu ludzi zaczęło wierzyć w konieczność posiadania tych zaklęć. Ozyrys, jako centralna postać w sądzie dusz w zaświatach, stał się kluczowym bóstwem w kontekście życia pozagrobowego. W odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie, skrybowie zaczęli oferować Księgę Umarłych na sprzedaż, przekształcając ją w towar dostępny dla szerszej publiczności.
Podobnie jak współczesne wydawnictwa oferujące druk na żądanie, skrybowie dostosowywali treść Księgi do indywidualnych potrzeb klienta. W zależności od zasobności portfela, klienci mogli wybierać ilość zaklęć, rodzaj ilustracji czy jakość użytego papirusu. Jak zauważa historyczka Bunson: „Zakres personalizacji Księgi był jedynie ograniczony budżetem klienta”.
Od okresu Nowego Królestwa aż do czasów Dynastii Ptolemeuszy (323 – 30 p.n.e.), Księga Umarłych ewoluowała w formie i treści. Mimo że około 650 p.n.e. ustalono kanon 190 zaklęć, ludzie wciąż mieli swobodę w modyfikowaniu tekstu według własnych potrzeb i przekonań.
Księga Umarłych z czasów dynastii Ptolemeuszy
Egzemplarz Księgi Umarłych z okresu dynastii Ptolemeuszy, który przypisywany jest kobiecie o imieniu Tentruty, zawiera unikalny dodatek. Do tekstu dołączono „Lamentacje Izydy i Nephthys”, które zazwyczaj nie były częścią standardowej Księgi Umarłych. Chociaż różne wersje tej księgi były produkowane z różną ilością zaklęć – w zależności od zamożności nabywcy – istnieje jedno zaklęcie, które pojawia się w niemal każdym egzemplarzu: Zaklęcie 125.
Zaklęcie 125 w Księdze Umarłych
Zaklęcie 125 jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych fragmentów Księgi Umarłych. Nawet osoby, które nie są głęboko zaznajomione z treścią tej księgi, ale mają pewne pojęcie o mitologii egipskiej, mogą kojarzyć to zaklęcie, choćby nieświadomie. Opisuje ono sąd duszy zmarłego przed bóstwem Ozyrysem w tzw. Sali Prawdy. Chociaż w tekście nie ma bezpośredniego opisu boga z wagą, to jednak jest to jedno z najbardziej ikonicznych przedstawień związanych ze starożytnym Egiptem. Dla duszy kluczowe było pomyślne przejście przez sąd, aby dostać się do życia pozagrobowego. Wiedza o tym, jak postępować i co powiedzieć przed Ozyrysem, Thotem, Anubisem oraz Czterdziestoma Dwoma Sędziami, była niezwykle cenna.
Po śmierci, zmarłego prowadzono do Sali Prawdy (czasem nazywanej Halą Dwóch Prawd). Tam składał tzw. Negatywne Wyznanie (lub Deklarację Niewinności) – listę 42 grzechów, której mógł zapewnić, że nie popełnił. Po złożeniu tej deklaracji, Ozyrys, Thoth, Anubis i czterdziestu dwóch sędziów dokonywali oceny. Jeśli wyznanie zostało zaakceptowane, serce zmarłego ważono na wadze w porównaniu z białym piórem Ma’at, symbolizującym prawdę. Jeśli serce było lżejsze od pióra, dusza kierowała się do raju. Jeśli jednak serce było cięższe, zostawało pożarte przez potworną boginię Ammut, co oznaczało unicestwienie duszy.
Zaklęcie 125 rozpoczyna się słowami skierowanymi do duszy: „Oto, co powinieneś powiedzieć, kiedy stawisz się w tej Sali Sprawiedliwości, oczyszczając [imię zmarłego] z wszelkiego zła, które popełnił, stając twarzą w twarz z bogami.”
Zrozumienie zaklęcia
Zaklęcie rozpoczyna się od precyzyjnych instrukcji dla duszy dotyczących tego, co powinna powiedzieć podczas konfrontacji z Ozyrysem:
„Witaj, wielki bóg, Władco Sprawiedliwości! Przybyłem przed Ciebie, abyś mógł mnie prowadzić i pozwolić mi dostrzec Twoje piękno. Znam Cię, znam Twoje imię oraz imiona czterdziestu dwóch bóstw, które towarzyszą Ci w tej Sali Sprawiedliwości. Bóstwa te są strażnikami prawdy i karzą tych, którzy czynią zło. Oto jestem przed Tobą, Wenneferze (inna nazwa Ozyrysa), przynosząc prawdę i odrzucając kłamstwo…”
Wstęp
Po tym wstępie dusza składa tzw. „negatywne wyznanie”, po czym jest przesłuchiwana przez bóstwa i czterdziestu dwóch sędziów. W tym etapie dusza musi posiadać szczegółową wiedzę, by zostać uznana za niewinną przez bóstwa. Kluczowe jest znanie imion różnych bóstw oraz ich funkcji. Dusza musi także znać nazwy drzwi w sali, podłogi, po której idzie, a nawet imiona swoich stóp. Odpowiadając poprawnie na pytania, dusza słyszy: „Znasz nas, omiń nas” i może kontynuować swoją drogę. W pewnym momencie dusza musi odpowiedzieć na wezwanie podłogi:
„Nie pozwolę Ci mnie deptać”, mówi podłoga Sali Sprawiedliwości. „Dlaczego nie? Jestem czysty.” „Nie znam imion twoich stóp. Jakie są ich imiona?” „Moja prawa stopa nazywa się 'Tajny obraz Ha’, a lewa 'Kwiat Hathor’.” „Znasz nas; przekształć nas.”
Zaklęcie kończy się instrukcjami dotyczącymi tego, w co dusza powinna się ubrać podczas sądu oraz jak należy recytować zaklęcie.
Procedury w Sali Sprawiedliwości
Aby prawidłowo przeprowadzić ceremonię w Sali Sprawiedliwości, osoba musi odmówić zaklęcie będąc w stanie czystości duchowej i fizycznej. Powinna być ubrana w białe szaty, nosić sandały, mieć oczy podkreślone czarną farbą (co było tradycyjnym makijażem w starożytnym Egipcie) i być namaszczona mirrą. W ofierze składane są mięso, drób, kadzidło, chleb, piwo oraz zioła. Ważne jest, aby cała ceremonia odbywała się na czystej podłodze pokrytej ochrą, po której nie chodziły zwierzęta, takie jak świnie czy bydło.
Skryba, który spisał zaklęcie, z dumą podkreśla jakość swojej pracy i zapewnia czytelnika, że dzięki swoim umiejętnościom będzie miał pomyślną przyszłość, zarówno on, jak i jego potomstwo. Wyraża przekonanie, że podczas swojego sądu zostanie przyjęty z honorami przez królów Górnego i Dolnego Egiptu i będzie mógł towarzyszyć bóstwu Ozyrysowi. Dla skryby, rzucenie zaklęcia było równoznaczne z zapewnieniem sobie przychylności w życiu pozagrobowym i gwarancją dostępu do raju.
Jednak dla przeciętnego człowieka, nawet dla króla, całe doświadczenie było bardziej niepewne. Aby osiągnąć sukces, trzeba było odpowiedzieć poprawnie na wszystkie pytania, mieć serce lżejsze niż pióro prawdy i zdobyć przychylność Boskiego Przewoźnika, który przewodził dusze przez Jezioro Liliowe. Osoby, które spełniły te warunki, trafiały do raju znanego jako Egipskie Pole Trzcin. Tam dusza mogła spotkać się z bliskimi, a nawet ze swoimi ukochanymi zwierzętami. Życie w zaświatach przypominało to, które znali z życia ziemskiego – z tym samym domem, podwórkiem, drzewami i ptakami śpiewającymi o poranku czy wieczorem. W takim otoczeniu dusza mogła cieszyć się wiecznością w obecności bogów.
Inne zaklęcia i ich znaczenie
Po przybyciu do Sali Prawdy i przed podróżą łodzią do raju, dusza mogła napotkać wiele trudności i przeszkód. Księga Umarłych zawierała zaklęcia na różne sytuacje, ale nie dawała pewności, że dusza bezpiecznie pokona wszystkie wyzwania. Warto zaznaczyć, że Egipt posiada bogatą historię, a wierzenia tej kultury ewoluowały i zmieniały się na przestrzeni wieków.
Nie wszystkie opisane wcześniej detale były obecne w wizjach życia pozagrobowego każdej epoki egipskiej historii. W pewnych okresach różnice były subtelne, podczas gdy w innych życie pozagrobowe przedstawiano jako ryzykowną podróż ku raju, która mogła być jedynie tymczasowym etapem. W pewnych momentach historii Egiptu droga do raju wydawała się prosta po tym, jak dusza została oceniona przez Ozyrysa. W innych okolicznościach istniały zagrożenia, takie jak krokodyle, niebezpieczne zakręty na drodze czy demony, które mogły zmylić lub nawet zaatakować duszę.
W takich sytuacjach dusza potrzebowała specjalnych zaklęć, aby przetrwać i osiągnąć cel. Zaklęcia zawarte w Księdze Umarłych miały różnorodne tytuły, takie jak: „Odpędzenie krokodyla, który chce zaatakować”, „Ochrona przed wężem”, „Aby nie zostać pożartym przez węża w królestwie umarłych”, „Aby nie doznać drugiej śmierci w królestwie umarłych”, „Przemiana w boskiego sokoła”, „Przemiana w kwiat lotosu”, „Przemiana w feniksa” i wiele innych.
Księga Umarłych – egipska i tybetańska
Zaklęcia związane z przemianą stały się szeroko znane dzięki odniesieniom w filmach i serialach telewizyjnych. Niestety, prowadziło to do pewnych nieporozumień, jakoby Księga Umarłych była rodzajem magicznego podręcznika. W rzeczywistości Egipcjanie traktowali ją jako zbiór zaklęć i modlitw przeznaczonych dla zmarłych, a nie jako narzędzie do magicznych rytuałów na ziemi. Twierdzenie, że Księga Umarłych była tekstem czarodziejskim, jest równie błędne jak porównywanie jej do Biblii.
Egipska Księga Umarłych bywa często porównywana do Tybetańskiej Księgi Umarłych. Ta druga, znana również jako „Bardo Thodol” (co oznacza „Wielkie wyzwolenie przez słuch w stanie pośrednim”), to zbiór tekstów przeznaczonych do odczytania dla osoby w stanie agonalnym lub niedawno zmarłej. Teksty te mają na celu poinformowanie duszy o tym, co ją czeka po śmierci. Zarówno egipska, jak i tybetańska Księga Umarłych mają podobny cel: pocieszyć duszę i pomóc jej w przejściu do życia pozagrobowego.
Tybetańska Księga Umarłych
Tybetańska Księga Umarłych opiera się na innej kosmologii i systemie wierzeń niż jej egipski odpowiednik. Kluczową różnicą jest jej przeznaczenie: jest to tekst przeznaczony do czytania przez żyjących dla tych, którzy niedawno odeszli. W przeciwieństwie do egipskiej Księgi Umarłych, nie jest to instrukcja dla zmarłych. Niestety, obie książki były często mylone lub źle interpretowane z powodu swojej nazwy „Księga Umarłych”, co prowadziło do błędnych przekonań o ich zawartości. W rzeczywistości obie są wytworem kultury, mającym na celu uczynienie myśli o śmierci bardziej zrozumiałą i mniej przerażającą.
Zaklęcia zawarte w Księdze Umarłych, niezależnie od kultury czy epoki, mają na celu zapewnienie kontynuacji życia po śmierci. Podobnie jak w życiu, dusza może napotkać wyzwania i niespodziewane przeszkody na swojej drodze. Są pewne obszary i doświadczenia, których należy unikać, ale są też przyjaciele i sojusznicy, którzy mogą pomóc. Ostatecznym celem jest osiągnięcie nagrody za prowadzenie cnotliwego życia.
Dla tych, którzy pozostali wśród żywych, zaklęcia te mogą być postrzegane podobnie jak współczesne horoskopy. Horoskopy są tworzone, aby podkreślić pozytywne cechy, a nie by krytykować. W podobny sposób zaklęcia miały na celu przynieść pocieszenie tym, którzy czytali je na myśl o bliskich w zaświatach, dając pewność, że ich ukochani bezpiecznie dotarli do docelowego miejsca w życiu pozagrobowym.
Polecamy artykuł Symbole Alchemiczne
